ایل چهارلنگ محمودصالح؛ میراثی از کوچ‌نشینی، فرهنگ و انسجام ایلی
- شناسه خبر: 14795
- تاریخ و زمان ارسال: 9 آذر 1404 ساعت 11:32
- نویسنده: مدیریت دالانکوه
ایل چهارلنگ محمودصالح، یکی از شاخه‌های برجسته و ریشه‌دار ایل بختیاری ؛ سرزمینی با پیشینه‌ای کهن، مردمانی دلیر و فرهنگی غنی می باشد.
واژه «ایل» در زبان ترکی معانی گوناگونی دارد؛ از جمله صلح، قوم، طایفه، ملت، رعیت و مردم. در زبان سامی (Samy) این واژه معنای خدا را می‌دهد و با «الله» مرتبط است. در زبان اروپایی «نواد» (Novade) که ریشه در یونانی دارد، به معنای «چراکننده» یا «کسانی که در جستجوی مرتع هستند» به کار می‌رود و به کوچ‌نشینی اشاره دارد.
مفاهیم پایه در ساختار ایل
ایل چهارلنگ محمودصالح، با قلمروی گسترده از ارتفاعات سردسیر غرب استان اصفهان تا دشت‌های گرمسیر شمال استان خوزستان، نمونه‌ای روشن از سبک زندگی کوچ‌نشینی است.
این ایل در طول سال، بسته به شرایط آب و هوایی، میان دو منطقه اصلی ییلاق و قشلاق جابه‌جا می‌شود؛ حرکتی که نه تنها بخشی از سنت دیرینه ایل بختیاری است، بلکه نشان‌دهنده پیوند عمیق آنان با طبیعت و شیوه زیست عشایری است.
کوچ‌نشینی ایل چهارلنگ محمودصالح بختیاری
کوچروان این ایل، طایفه غیور ممزایی هستند که امروزه سبک و سیاق کوچ‌روی آنان رنگ و بوی ماشینی به خود گرفته است.
منطقه ییلاقی (تابستان‌نشین) سردسیر
در فصل گرما، عشایر ایل چهارلنگ محمودصالح به مناطق کوهستانی و خوش‌آب‌وهوای غرب استان اصفهان کوچ می‌کنند.
ارتفاعات بلند، آب‌وهوای معتدل و منابع طبیعی غنی، این مناطق را به محل مناسبی برای سکونت تابستانی و دامداری تبدیل کرده است.
منطقه قشلاق (زمستان‌نشین) گرمسیر
با آغاز فصل سرما، عشایر ایل به مناطق گرم‌تر شمال استان خوزستان کوچ می‌کنند. این مناطق به دلیل آب‌وهوای زمستانی، زمین‌های حاصلخیز و نزدیکی به منابع آبی همچون رود دز (Dez River)، محل مناسبی برای گذراندن فصل سرما و ادامه فعالیت‌های دامداری و کشاورزی بوده‌اند.
مناطق اصلی قشلاق شامل شهرستان‌های اندیمشک (صالح‌آباد سابق)، دزفول، شوش و سردشت است.
این جابه‌جایی که به آن «کوچ عشایری» گفته می‌شود، نه تنها بخشی از سبک زندگی سنتی ایل بختیاری است، بلکه نقشی مهم در حفظ فرهنگ، اقتصاد و انسجام ایلی ایفا می‌کند.
ساختار ایل
ایل چهارلنگ محمودصالح از دو طایفه اصلی محمودصالح و ممزایی و همچنین تیره‌های مستقل منسوب به این ایل تشکیل شده است. هر یک از این طایفه‌ها و تیره‌ها دارای جایگاه و سکونتگاه مشخص بوده و در مجموع با نام ایل چهارلنگ محمودصالح شناخته می‌شوند.
تیره‌های محمودصالح
تیره‌های محمودصالح شامل شش شاخه اصلی هستند؛ مردمانی شجاع، مهمان‌نواز، مدیر و نام‌آور که در تاریخ ایل با گذشته‌ای ارجمند و درخشان جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند. این نسل ماندگار و میراث کهن، امروز نیز با تحصیل‌کردگان، متخصصان و مدیران صاحب‌نام شناخته می‌شوند.
1 – تیره اورش سکونت‌های متفرق در: کمیتک (با فامیل نادری)، قلعه شاهرخ صالحی، اورگان، ظلم‌آباد، اولاد کهنه در ده‌باد، اولاد شه‌تیل در کوگونگ، آعجم و آمحمدباقر، بردشاه، اولاد کهنه در آوبید و گتوند خوزستان.
2 – تیره محمدجلال‌الدین (ممجلاوردین) شامل خرسانک‌ها، سرچشمه و کنده‌ها و اصل سرچشمه‌ها.
3 – تیره آل داود (آل دویت) سکونت در: ونک‌ها، دره سامان، سفیدخانی، جون احمد، لگاله، امامزاده، قلعه شاهرخ، جمالو، اصفهانک، مشاعی، ملاها در حسین‌آباد خویگان، ده‌باد، الیگودرز، باغ مادی، خلعت‌پوشان، مقندر، شابلاغ، اسلام‌آباد، اولاد رحمن، آبادی قلابردی از توابع الیگودرز.
4 – تیره کافی سکونت در: اصفهانک‌ها و تعدادی در شوش خوزستان.
5 – تیره یادگار عمدتاً حرمانک‌ها، دره میتی قلی و در خوزستان: شاه‌آباد، سیامنصور و شهرک کوثر.
6 – تیره قلی سکونت در: ورباد، بیجگرد و پراکندگی‌های شهری و روستایی
محل اسکان ییلاقی ۱۳ تیره طایفه بزرگ ممزایی
طایفه بزرگ ممزایی شامل ۱۳ تیره است که در قالب سه نیم‌طایفه دسته‌بندی می‌شوند. هر نیم‌طایفه چندین تیره را در خود جای داده و از نظر نسبی، اشتراک و نزدیکی بیشتری دارند.
نیم‌طایفه جیله
ایسپره: سکونت در چشمندگان و پرزگان
نثاروند: سکونت در دره هرکل
اوستا: سکونت در بناو
حونه‌باوا: سکونت در تهلکی و برده شیر
نیم‌طایفه محمدحسنی
فرخوند: سکونت در پرمه
جمالوند: سکونت در پرمه سفلی
داودوند: سکونت در قلعه زنبور
دربالایی: سکونت در پیرگلی، دره هاشم و دره گزر
نیم‌طایفه سه قومه
گنجعلی‌وند: سکونت در
تهلگی، برده شیر و گاخفت
محمدوند: سکونت در تهلگی، برده شیر و بناو
گشول: سکونت در قلعه سرخ و دره سی
بده‌رهدِه: سکونت در ده
زنگرون، تهلگی و دشت کوو
چارپره‌وند: سکونت در ده زنگرون
تیره‌های متفرقه ایل چهارلنگ محمودصالح
1 – تیره آرپناهی: شامل سه تیره دهدارنجفوند و شیخ؛ محل اسکان ییلاقی در دولت‌آبادها، دره آلیچه، گل سفید و دره گا.
2- تیره‌های چهارگانه اورک، موزرمنی (گودرزی)، گورویی و باوا: محل اسکان ییلاقی در کلیچه، چهل‌چشمه، سینگرد در فریدن و باوا در بارده (استان چهارمحال و بختیاری).
3 – تیره‌های خواجه و دودانگه: محل اسکان ییلاقی در گلخونی و گاخفت.
4 – تیره‌های هارونی و رشیدی: محل ییلاقی در میدانک هارونی و سکونت پراکنده در جوی‌آباد، قلعه شاهرخ، برده‌شاه، جمالو و کمیتک.
5 – تیره چهاربری چهارلنگ: محل اسکان ییلاقی در شاهون‌کوه، دره میلگون و مازه اوول.
6 – تیره کتکی (Kotoki): محل اسکان تنها در کتک خوزستان.
7 – تیره پیرون برون عالی (برهان عالی یا والی): محل اسکان ییلاقی در کینو و قشلاق در کوله‌جاز شوشتر و سکونت پراکنده.
8 – تیره استکی: محل اسکان در اورگان و پراکندگی در اصفهان.
جایگاه و میراث ایلی
ایل چهارلنگ محمودصالح دارای نزدیک به ۴۰ تیره ییلاقی و قشلاقی است. همه این تیره‌ها دارای کلانتران، کدخدایان و مشاورانی بوده‌اند که با شجاعت و سلحشوری، نقش مهمی در انسجام ایلی ایفا کرده‌اند. نزدیکی آنان به ایلخانی و خوانین به‌گونه‌ای بوده که هیچ اقدامی بدون مشورت با این بزرگان صورت نمی‌گرفته است.
این نژاد فرهیخته، چه از نظر علمی و چه از حیث مردمی و ایلی، مدیرانی کارآمد و صاحب‌نام را به جامعه معرفی کرده است. در عرصه فرهنگ و هنر نیز، یاد استاد رضا صالحی و استاد مظفر صالحی در موسیقی بختیاری، نمونه‌ای از شکوفایی هنری این ایل است. امید است دیگر هنرمندان دیار نیز در مسیر آنان بدرخشند.
یاد بزرگان و ارزش‌های ایلی
با توجه به میراث گرانقدر کلانتران، کدخدایان بزرگ و افراد شاخص و مدبر، باید اذعان داشت که تأثیر آنان حتی پس از گذشت عمر خاکی‌شان در سیاست‌ها و ماندگاری سربلندانه ایل باقی مانده است.
هرچند گاه به دلیل گستردگی نام‌ها و حساسیت‌های ایلی، ممکن است در ذکر اسامی اشتباه یا سهو رخ دهد و موجب گلایه شود، اما با تقدیم جمله‌ای به ارواح فرهمند رفتگان و حضور خرداندیشان امروز، سپاس خود را اعلام می‌کنم:
« ایدون باد یاد و نام نیکان گذشته و سرفرازان حال.»
ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی
همه ایل‌تباران این ایل جلیل دارای ارزش‌های والا هستند؛ با محسنات گفتاری، پنداری و کرداری. جوانان این ایل و قوم بزرگ، سرفراز در علم، تدبیر، تخصص و شجاعت‌اند.
آنان با فهم خوبی‌ها، مایه فخر و مباهات ایل خویش هستند و میراثی ارزشمند برای آینده به شمار می‌روند.
شخصیت‌های برجسته تاریخی ایل چهارلنگ محمودصالح
محمدتقی‌خان شجاع‌الممالک و فرزندان آن مرد تاریخ‌ساز، به همراه وابستگان، عموزادگان و بزرگمردان ایل شجاعان، مشاوران، کلانتران و کدخدایان، در سال ۱۳۰۱ توانستند ایل محمودصالح را به استقلال برسانند و با بذل توان مالی و مدیریتی به این مهم دست یابند.
بزرگان خوانین
از جمله بزرگان و خوانین ایل میتوان به شجاع‌الممالک، مردانی، کرمپور، امیری، الهیاری، نصیری، ساعدی، نامور، نادری، ابدالی، چراغی، چراغپور، حسنپور و دیگر افراد شاخص اشاره کرد.
ایلمردان و سرپرستان ایل
محمدتقی‌خان شجاع‌الممالک از بنیان‌گذاران استقلال چهارلنگ بود. وی در سال ۱۳۰۵ اقدام به تشکیل حزب و جمعیت ترقی‌خواه فریدن و عربستان کرد. او پناه‌دهنده پناه‌جویان دولتی و غیردولتی بود و در زمان قحطی سال‌های جنگ جهانی دوم دستور داد درب های قلعه‌هایش برای ارتزاق مردم گشوده شود. همچنین پناهندگان را در قلاع خود جای داد و آنان را به کار گرفت.
محمدتقی‌خان در جنگ جهانی دوم فعال بود و به‌عنوان یکی از تأثیرگذاران قدرتمند ایلی، منطقه‌ای و حتی کشوری شناخته می‌شد. او حامی و متعهد به سیاست‌های اجتماعی، اقتصادی و نظامی ایل بود و در پیکارهای ایلی نیز نقش‌آفرینی کرد. از دیگر اقدامات مهم او، رفع اختلاف میان دولت پهلوی اول و شیخ خزعل عرب بود.
محمدجوادخان سالارشجاع، پرچمدار ایل و ادامه‌دهنده ایلخانی پس از پدر، با دریافت پرچم افراشته لشکر ۹ اصفهان، نقش مهمی در تاریخ این ایل ایفا کرد. او با همکاری مهندسان آمریکایی (دکتر وینسور و پل ادواردکیس) اجازه احداث راه شوسه به کوهرنگ را صادر کرد تا مشکل بی‌آبی اصفهان و مناطق حاشیه‌نشین برطرف شود.
از اقدامات عمرانی او میتوان به تأسیس مدرسه شجاع در بلمیر نزدیک به ۷۰ سال پیش، همچنین ساخت مسجد و حمام در روستای بلمیر اشاره کرد.
محمدجوادخان در سنین ۳۰ تا ۳۵ سالگی به عنوان حاکم کرمان منصوب شد. در این دوران، فرش هفت‌لشگر شاهنامه از سوی بزرگان کرمان به او اهدا شد که بعدها به موزه فرش منتقل گردید. او همچنین به عنوان نائب‌الحکومه در قسمتی از جنوب فعالیت داشت. طغیان او علیه دولت منجر به انهدام قلعه پدری و تبعیدش به اهواز شد.
از دیگر اقدامات او میتوان به ایجاد امنیت، حفظ مال و ناموس و آرامش مردم اشاره کرد. همچنین با تعیین افراد لایق و شایسته به عنوان کلانتر و کدخدا برای تیره‌های ایل، مسئولیت‌پذیری و انسجام ایلی را تقویت نمود. این اقدامات با همکاری و از جان‌گذشتگی شجاعان و بزرگان ایل همراه بود.
اولادتباری محمودصالح
– یادگار صالحی: اولاد قره‌وند و آدینه‌وند
– کافلی: زیلاوند، اسیوند، بنیادوند و نادعلی‌وند
– اورش: اولاد جیرونی، اولاد القاص، اولاد کهنه و دیگر شاخه‌ها
– آل‌داود: اولاد آرجبعلی، اولاد کربلایی فرامرز، اولاد اسکندر (لگاله)، اولاد حسینقلی
– ممجلاوردین: جوبی، صالحی عالی، اولاد محمود، اولاد عبدالله، اولاد کهنه در روستای اگرچه
– قلی: بیجگردی، وربادی و برآفتابی (افتاوی)، مردانپور، صدرانی، صالحی
ایل بختیاری چهارلنگ محمودصالحی؛ ستون استوار هویت عشایری ایران
ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی
ایل چهارلنگ محمودصالح دارای ساختار رده بندی و سلسله‌مراتبی مشابه ارتش است ؛
ایلخان : بالاترین مقام ایل
ایلبگی : نفر دوم ایل
خان : شخصیت‌های برجسته و ارزشمند
سرپرست : که نام همراه عنوان خان گفته می شود مقامی تعیین کننده وضعیت ایل در موارد مختلف
آ : رده ای پایین تر از خان
کلانتر : انتخاب تیره های طوایف شخصی شایسته را با امضا و نظر ایل خانی و ایلبگی
کدخدا : انتخاب مردی لایق برای سرپرستی تیره خاص با آن کدخدا با نظر بالا با توجه به مسئولیت پذیری او در تیره خودش
اولاد تباری مُمزائی
1 – تیره ایسپره : یوسف و ابوالوند
2- تیره دربالائی : طهماسب‌وند ، آزادوند ، خواجه‌علی‌وند و بهادروند
3 – تیره فرخ وند : مروت ، فداله‌وند ، غنی‌وند ، رحمت‌وند و بُربهمن
4 – تیره جمالوند : مهدی‌وند ، خونعلی ، غیوعلی و بنیاد
5 – تیره داودوند شامل سهراب ، قربان و علی‌جو
6 – تیره اوستا : جعفر ، آدینه ، غریب‌وند ، هاشم
7 – تیره نثاروند : کمرخون ، شکروند ، چارپره‌وند
8 – تیره بده‌رهدِه : عالی‌شمس ، مه‌دَویت و عبدالله محمود
9 – تیره خلیل : گنجعلی‌وند ، محمدوند
10- تیره گشول : امیدوند ، اناری‌وند
11 – تیره حونه‌باوا : روشن ، قربان
12 – تیره وابسته ( خواجه و دودانگه ) : کاید ، شیخ ، مالمی
افراد شاخص خانواده محمدتقی‌خان ایلخانی
از میان شخصیت‌های برجسته خانواده محمدتقی‌خان ایلخانی میتوان به محمدجوادخان سالارشجاع، علیمردان‌خان، حاجی مرادخان، چراغعلی‌خان، اسکندرخان، فاضل‌خان و میرزاقلی‌خان اشاره کرد.
هر یک از این افراد، نقشی اثرگذار در نگهداری، انسجام و سربلندی ایل ایفا کرده‌اند؛ از افراد عادی تا تش، تیره، طایفه و در نهایت جایگاه‌های آوخان، ایلبگی و ایلخانی.
این گزارش تلاشی است برای بازشناسی و معرفی ساختار ایلی، تیره‌ها، طوایف، شخصیت‌های برجسته و جایگاه جغرافیایی ایل چهارلنگ محمودصالح؛ یکی از شاخه‌های اصیل و تأثیرگذار ایل بختیاری.
این ایل با پیشینه‌ای غنی، فرهنگی ریشه‌دار و مردمانی دلیر، نقشی مهم در تاریخ اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مناطق غربی و جنوبی ایران ایفا کرده است.
شناخت دقیق تیره‌ها، طوایف و افراد شاخص این ایل نه‌تنها به حفظ میراث فرهنگی و هویتی کمک می‌کند، بلکه زمینه‌ساز بهره‌گیری از ظرفیت‌های انسانی، مدیریتی و علمی نسل‌های امروز و فردای این ایل در مسیر توسعه منطقه‌ای و ملی خواهد بود.
امید است این گزارش بتواند گامی مؤثر در جهت مستندسازی، آگاهی‌بخشی و تقویت پیوندهای ایلی و فرهنگی باشد و بستری مناسب برای پژوهش‌های عمیق‌تر در آینده فراهم آورد.
خسرو سالارشجاع، این گزارش را به‌عنوان یادنامه‌ای برای معرفی و بازشناسی ایل چهارلنگ محمودصالح بختیاری تقدیم نموده ؛ ایلی با ریشه‌های کهن، فرهنگی غنی و مردمانی دلیر که ستون استوار هویت عشایری ایران به شمار می‌رود.
